Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας μέσα από τους «ΠΕΡΣΕΣ» του Αισχύλου
«Ω παίδες Ελλήνων, ίτε ελευθερούτε πατριδ’ , ελευθερούτε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων αγών»
Εμπρός παιδιά των Ελλήνων, ελευθερώστε την πατρίδα, ελευθερώστε τα παιδιά, τις γυναίκες, τα ιερά των πατρογονικών θεών, τους τάφους των προγόνων τώρα είναι ο αγώνας για όλα.
Αισχύλος «Πέρσαι» (402-405)
«Το ελληνικό πνεύμα στο σύνολό του και ο πολιτισμός του είναι στενά συνδεδεμένα με την πόλη-κράτος»
Jacob Burckhardt
Μέσα από διάφορες εκδηλώσεις φέτος γιορτάσαμε 2.500 χρόνια από την μάχη των Θερμοπυλών και την ναυμαχία της Σαλαμίνας που έγιναν το 480 πχ. Υπάρχει όμως ένα χρονολογικό θέμα, όπως διαπίστωσε ο καθηγητής κ. Νίκος Κυριαζής, γιατί η επέτειος των 2.500 ετών είναι το 2021 και όχι το 2020 για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει έτος μηδέν στην χρονολογία. Έτσι και εγώ προτίμησα το χρονικό μεταίχμιο της αρχής του 2021 για να τιμήσω αυτούς τους αγώνες του Έθνους που ταιριάζουν με τους αγώνες της Εθνικής μας Επανάστασης του 1821 που θα γιορτάσει τα 200 χρόνια.
Η πολιτική τέχνη της Αρχαίας Τραγωδίας
Για την ναυμαχία της Σαλαμίνας έχουν γράψει χρονολογικά: ο Αισχύλος, ο Ηρόδοτος, ο Κτησίας ο Κνίδιος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης,ο Cornelius Nepos και ο Πλούταρχος. Ο μόνος όμως που πολέμησε στην ναυμαχία της Σαλαμίνας και είδε τα συμβάντα με τα ίδια του τα μάτια είναι ο Αισχύλος. Όταν μερικοί προβάλλουν την αντίρρηση ότι ο Αισχύλος έγραψε ένα θεατρικό έργο και όχι ιστορία παραβλέπουν την στενή σχέση που μπορεί να υφίσταται ανάμεσα στο σοβαρό και στην ψυχαγωγία (σχέση σχεδόν άγνωστη σήμερα, γιατί η παρουσία του ενός αποκλείει την παρουσία του άλλου). Και το ένα και το άλλο απαρτίζουν μαζί ένα σύνολο: η αισθητική απόλαυση υπηρετεί την κατανόηση και η κατανόηση την απόλαυση. Μόνο αν οι αρχαίοι Έλληνες τραγωδοί ήταν αρχάριοι θα μπορούσε να προκύψει μια διάκριση ανάμεσα στο δραματικό και στο πολιτικό στοιχείο. Αφετέρου οι «Πέρσαι» του Αισχύλου είναι μία από τις τρεις τραγωδίες με ιστορικό περιεχόμενο.
Ο Jean-Pierre Vernant έδειξε ότι η τραγωδία δεν αντανακλά απλώς την πραγματικότητα αλλά προβληματίζεται πάνω σε αυτήν. Μήπως η πραγματικότητα έπρεπε να θεμελιώνεται διαρκώς πάνω σε αυτή, να επιβεβαιώνεται και να ισχυροποιείτε μέσω του μύθου; Όταν ο Πλάτων παρατηρεί ότι οι άνθρωποι ‘επανέρχονται’ κατά την διάρκεια μιας εορτής «στην τάξη» μήπως αναφέρεται άμεσα στην αδιάκοπα ανανεούμενη λειτουργία αναγέννησης και εξέλιξης που επιτελεί η τραγωδία που είναι μέρος των αρχαίων εορτών;
Έτσι έχουμε και μια πολιτική εξέλιξη στην οποία η εξουσία μεταφέρεται από την Αριστοκρατία που διοικεί μέσω του Αρείου Πάγου, στην δύναμη του Αθηναίου Πολίτη με την κυριαρχία της Εκκλησίας του Δήμου. Αυτό μας πηγαίνει ακόμα πιο πέρα προς την άμεση Δημοκρατία που συμβολίζει η κλήρωση και η διάχυση της πληροφόρησης σε όλους τους πολίτες. Αυτό το βλέπουμε όταν το 483 πχ είχε ανακαλυφθεί στο Λαύριο μια πολύ πλούσια φλέβα ασημιού. Οι επιλογές ήταν δύο: ή να μοιραστεί ισόποσα σε όλους τους Αθηναίους πολίτες ή να χρηματοδοτηθεί το ναυπηγικό πρόγραμμα κατασκευής τριήρεων, πράγμα που υποστήριζε ο Θεμιστοκλής. Το δίλημμα ήταν δηλαδή η επιλογή μεταξύ κατανάλωσης (ιδιωτικό αγαθό) και άμυνας (δημόσιο αγαθό). Στην Εκκλησία του Δήμου οι Αθηναίοι πολίτες υπερψήφισαν το δημόσιο αγαθό, αυτό σημαίνει ότι, αφενός την κοινή πληροφόρηση που είχαν όλοι πριν την ψηφοφορία (στοιχείο της Άμεσης Δημοκρατίας) και αφετέρου την καθολική σκέψη των Αθηναίων υπέρ της Πόλης τους. Την ίδια εποχή οι θήτες, η κατώτερη οικονομικά τάξη των Αθηναίων πολιτών, αποκτούν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, αν και δεν μπορούν να χρηματοδοτούν τον οπλισμό του οπλίτη, αλλά είναι απαραίτητοι ως κωπηλάτες στις τριήρεις.
Το αίσθημα ως βασικός παράγοντας μέσα στην Ελληνική ιστορία
Η λογική πολύ λίγο επηρεάζει τις μεγάλες μεταβολές που γίνονται στον κόσμο, πάνω σε ζητήματα ιδεών, δοξασιών, και θρησκειών. Όλα αυτά τα γεγονότα έχουν παράγοντα αποκλειστικό το συναίσθημα και το μυστικό που καλλιεργείται στο υποσυνείδητο του ανθρώπου.
Στην «Ψυχολογία των Όχλων» ο Λεμπόν γράφει: «Στην προετοιμασία ενός σημαντικού γεγονότος, η επιτυχία ολοκληρώνεται όταν οι αιτίες που προβάλλονται, μεταμορφώνονται σε συναισθήματα στην ψυχή των λαών και τότε ριζωμένες προκαλούν συνέπειες».
Όπως μας λέει ο Ηρόδοτος, όταν οι Πέρσες συνάντησαν, στην διάρκεια των Περσικών πολέμων το 480 πχ, Έλληνες που ταξίδευαν για να παρακολουθήσουν τους Ολυμπιακούς Αγώνες αντί να τρέξουν να τους αντιμετωπίσουν, εξεπλάγησαν. Όταν ενδιαφέρθηκαν να ρωτήσουν για το βραβείο αυτών των αγώνων και έμαθαν ότι είναι ένα στεφάνι ελιάς και όχι χρήματα, ο Πέρσης ευγενής Τριτανταίχμης Αρταβάνου, ξάδερφος του Ξέρξη, αναφώνησε: «Αλίμονο, Μαρδόνιε, με ποιο είδος ανθρώπων μας έφερες να πολεμήσουμε, για τους οποίους το έπαθλο του αγώνα δεν είναι υλικές απολαβές αλλά η απόδειξη της αρετής τους». Τα αγωνίσματα των Ολυμπιακών Αγώνων είχαν σκοπό την ανάπτυξη στους νέους εντίμων αισθημάτων, όπως θάρρος, καρτερία, υπομονή, σωματική ευρωστία, ευκαμψία, δεξιότητα, επίσης κάλλος και χάρη.
Ο Ισοκράτης μας μετέφερε ότι τα ορφανά των πεσόντων στους πολέμους που είχαν μόλις ενηλικιωθεί οδηγούσαν την πομπή που πήγαινε στο θέατρο για να ξεκινήσει η παράσταση. Μετά κάθονταν σε τιμητικές ξεχωριστές θέσεις. Με αυτήν την πράξη η πόλη τιμούσε για άλλη μια φορά τους πεσόντες και πρόβαλλε το πνεύμα θυσίας και την κοινωνική πρόνοια της πόλης.
Ένας αγώνας εναντίον της Παγκοσμιοποίησης στην αρχαιότητα
Ο Αισχύλος στην τραγωδία του μας λέει μέσω της βασίλισσας των Περσών, ότι οι Έλληνες με τους Πέρσες είναι της ιδίας φυλής. Αλλά οι Έλληνες θεωρούσαν βαρβάρους όσους δεν μετείχαν της Αττικής παιδείας. Εξάλλου μας πληροφορεί ο Μπαμπινιώτης ότι στα αρχαία χρόνια η λέξη πολιτισμός δεν χρησιμοποιούταν, αλλά στην θέση της οι αρχαίοι πρόγονοι μας έβαζαν την λέξη παιδεία.
Μεγάλο ρόλο στον τρόπο σκέψης των Περσών είχε η θρησκεία του Ζωροαστρισμού η οποία έβλεπε δύο αντίρροπες δυνάμεις που αντιπαλεύονταν μεταξύ τους (όπως το σημερινό Ισλάμ). Το καλό πνεύμα που βασίζεται στην αλήθεια και το κακό πνεύμα που βασίζεται στο ψεύδος και μετά την τελική μάχη που θα γίνει στο μέλλον το καλό θα νικήσει και τότε οι ενάρετοι θα αναστηθούν και θα ζήσουν για πάντα. Φυσικά όλα αυτά υπό την απόλυτή κυριαρχία του «μέγα βασιλέα» και «βασιλέα του σύμπαντος» Κύρου, του «βασιλιά των βασιλέων» Δαρείου και του «ισόθεου» (κατά Αισχύλο) Ξέρξη που στα περσικά είναι Ξαργιασά που σημαίνει ο κυρίαρχος των ανθρώπων. Η Περσική αυτοκρατορία, δε, ήταν πολυεθνική και πολυπολιτισμική και βασιζόταν στο χρυσό δαρεικό νόμισμα, δηλαδή σε οικονομικά μεγέθη, που διατηρήθηκε μέχρι την κατάκτησή της από τον Μέγα Αλέξανδρο. Περιλάμβανε όλη την γνωστή Ασία, την Αίγυπτο, την Λιβύη και όλα τα Βαλκάνια πλην των Ελληνικών Πόλεων, δηλαδή όλο τον γνωστό κόσμο πλην των Ελλήνων, μια Παγκοσμιοποίηση της αρχαιότητας.
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης γράφει ότι πριν την Περσική εισβολή είχε γίνει προ συνεννόηση των Περσών, των Φοινίκων που ήταν πολύ καλοί ναυτικοί και κυριαρχούσαν στην Μεσόγειο, με την Καρχηδόνα, φοινικική αποικία της βορείου Αφρικής, για να εφαρμοστεί το σχέδιο ηλάγρα (τανάλια) και έτσι να αφανιστεί ο Ελληνισμός. Έτσι το ίδιο απόγευμα της 22ας Σεπτεμβρίου του 480 πχ την στιγμή που συντρίβονται στην Σαλαμίνα τα Φοινικοπερσικά πλοία του Ξέρξη και χάνονται στο σκοτάδι, στην Ιμέρα της Σικελίας ο ενωμένος Ελληνικός στρατός της Μεγάλης Ελλάδας συντρίβει τον στρατό και τον στόλο της Φοινικικής Καρχηδόνας. Μετά την μάχη στις Πλαταιές και στην Μυκάλη της Ιωνίας και την μετέπειτα εκστρατεια των Ελλήνων στα Βαλκάνια, η Περσική Αυτοκρατορία, μια παγκόσμια δύναμη της αρχαιότητας και οι σύμμαχοί της δεν ξαναπροσπαθούν να εισβάλλουν στην Ευρώπη και ο Ελληνισμός έκτοτε γίνεται η βάση για την ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.
Όταν Πίστη, Τέχνη και Πολιτική συμβαδίζουν
Όπως τονίζει ο Αισχύλος στην τραγωδία του, έχουμε από την μία μεριά την ελευθερία και από την άλλη την μοναρχία (μαζί με την περηφάνια που νοιώθουν οι υποτελείς για την υποταγή τους). Και η στενή σχέση της ελευθερίας των Ελλήνων με την φύση της θάλασσας, που εκφράζεται στην διαπίστωση ότι ούτε η Ελλάδα ούτε η θάλασσα δεν υπομένουν ζυγό, αποδίδει κατά κάποιον τρόπο στον ελληνικό χαρακτήρα την ισχύ του φυσικού φαινομένου.
Έτσι αποδεικνύει ότι το συμβάν είναι δίκαιο. Η ήττα του Ξέρξη είναι το αποτέλεσμα της υπέρβασης εκείνων των ορίων που οι θεοί (και η φύση) έθεσαν στους ανθρώπους καθώς και του ορίου που χωρίζει τους Έλληνες από τους βαρβάρους όπως και την εξουσία της στεριάς από την εξουσία της θάλασσας. Όπως συμβαίνει πάντοτε στην τραγωδία, αυτό που ενδιαφέρει είναι να καταδειχθούν οι πολώσεις ανάμεσα σε σημαντικούς παράγοντες και σε σημαντικές δυνάμεις. Έτσι η ιστορία εννοείται ως διατάραξη και αποκατάσταση της τάξης που επικρατεί ανάμεσα στις αντίθετες αυτές δυνάμεις. Με τον τρόπο αυτό ο Αισχύλος μπόρεσε να προσεγγίσει τον περσικό πόλεμο μέσα στα πλαίσια των νόμων του σύμπαντος, αλλά και στο θεϊκό πλαίσιο της Ύβρεως που προκάλεσε την Άτη και έτσι ήλθε η Νέμεση.
Γιώργος Δημητρούλιας
εκδότης «το Αντίδοτο», τέως δημοτικός σύμβουλος Καλαμάτας