«Όλα τα σωστά πράγματα λένε ψέματα», μουρμούρισε περιφρονητικά ο νάνος. «Όλη η αλήθεια είναι στραβή, ο ίδιος ο χρόνος είναι ένας κύκλος». – Friedrich Nietzsche
Το άρθρο που ακολουθεί σε μετάφραση μου, είναι του αναλυτή Sergio Filacchioni και αφορά κάποιος στοχασμούς του Ιταλού φιλοσόφου Giorgio Locchi*. Ένα κείμενο αρκετά βαρύ και σύνθετο. Το ευρωπαϊκό πνεύμα άλλωστε έχει αυτό το χαρακτηριστικό, που βασίζεται στην φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδος και στην μετέπειτα εξέλιξη της και ανάλυση της από τα μεγάλα πνεύματα της Ευρώπης του 18, 19 και 20ου αιώνα.
Στο δοκίμιό του “Για την αίσθηση της ιστορίας”, ο Giorgio Locchi παραδίδει ένα έργο που είναι πολύ περισσότερο από ένας φιλοσοφικός στοχασμός: αποτελεί τη ραχοκοκαλιά ενός επαναστατικού δόγματος, χρήσιμο όχι μόνο για την κατανόηση του παρόντος, αλλά και για την καθοδήγηση της δράσης στην ιστορική περίοδο στην οποία ζούμε. Μια «κοσμοθεωρία» (Weltanschauung) που παρουσιάζεται ως μια ριζοσπαστική εναλλακτική λύση στον εξισωτισμό που έχει επιβάλει το παράδειγμά του στη δυτική ανθρωπότητα, εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια.
Η θεμελιώδης διαμάχη: η έννοια της ιστορίας
Ο Locchi ξεκινά από μια απλή αλλά συγκλονιστική παρατήρηση: «Όλες οι αντιπαραθέσεις της εποχής μας μπορούν να αναχθούν σε μια θεμελιώδη διαμάχη, δηλαδή στο ζήτημα του νοήματος της ιστορίας». Δεν πρόκειται μόνο για την ερμηνεία του παρελθόντος ή την πρόβλεψη του μέλλοντος, αλλά για την κατανόηση του είδους της εποχής που ζούμε και ποιο πεπρωμένο ξεδιπλώνεται μέσα στην ύπαρξή μας. Και εδώ προκύπτει η μεγάλη διχοτομία: αφενός η εξισωτική αντίληψη της ιστορίας, μια γραμμική, μια τμηματική και προσανατολισμένη προς το «τέλος της ιστορίας», που νοείται ως χειραφέτηση από την ίδια την ιστορία… αφετέρου, το αντι-ισωτικό όραμα που – μαζί με τον Nietzsche και τον Heidegger – αναγνωρίζει στον άνθρωπο ένα ουσιαστικά ιστορικό ον, που βρίσκει νόημα στη συνεχιζόμενη αντιπαράθεση με τη δική του αυθεντική χρονικότητα.
Η μακρά γενεαλογία του ισότιμου προσανατολισμού
Χριστιανισμός, φιλελευθερισμός, κομμουνισμός: όλες αυτές οι φαινομενικά διαφορετικές ιδεολογίες είναι σύμφωνα με τον Locchi, διαδοχικές εκδηλώσεις μιας ενιαίας εποχικής τάσης, η οποία έχει ως θεμελιώδες χαρακτηριστικό της: την ισότητα. Ο μαρξισμός για παράδειγμα, δεν είναι τίποτα άλλο από «μια υποτροπή από την «επιστημονική θεωρία» στην «ιδεολογία»», η οποία επαναλαμβάνει σε εκκοσμικευμένη μορφή τους μύθους του χριστιανικού λόγου: προπατορικό αμάρτημα, λύτρωση, κρίση, τελικός παράδεισος. Όλα είναι εσχατολογία, όλα είναι αποξένωση από την οποία πρέπει να ξεφύγουμε. Ωστόσο, «η μαρξιστική, όπως και η ιουδαιοχριστιανική εικόνα της ιστορίας, είναι επομένως εσχατολογική: Η ιστορία διαδραματίζεται σε έναν «τμηματικό» χρόνο, ανάμεσα σε μια αρχή και ένα τέλος». Σε αυτό το όραμα η ανθρωπότητα συγκινείται, δεν δρα: ο άνθρωπος είναι ένας αβοήθητος θεατής και η ελευθερία είναι απατηλή.
Nietzsche, Wagner και το εποχικό ρήγμα
Απέναντι σε αυτό το παράδειγμα στέκεται η τιτανική μορφή του Friedrich Nietzsche, ακολουθούμενου από τον Wagner και σε κάποιο βαθμό, τον Heidegger. Αλλά ο Nietzsche είναι αυτός που φέρνει το σημείο καμπής: «Στη θέληση της ισότητας, αντέτεινε τη θέλησή του για τον «υπεράνθρωπο»». Ο υπεράνθρωπος, κάθε άλλο παρά μια αφηρημένη μυθολογική φιγούρα, είναι αυτός που ενσαρκώνει τη θέληση για διαμόρφωση, για επιλογή, για καθετότητα. Η εμφάνισή του σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας εποχικής τάσης, μιας αληθινής Zeit-Umbruch (ρήξης του χρόνου). Ο Nietzsche δεν περιορίζεται στην κριτική: θεμελιώνει έναν νέο μύθο, «μια θεμελιώδη πρόβλεψη, μια κριτική φιλοσοφία και έναν μύθο που μιλάει από μόνος του, την ποίηση με την αυθεντική της έννοια». Οι τρεις ουσιώδεις μύθοι του είναι: ο τελευταίος άνθρωπος, η αιώνια επιστροφή του πανομοιότυπου και η έλευση του υπεράνθρωπου. Συγκεκριμένα η αιώνια επιστροφή, είναι μια μεταφορά για την αυθεντική ιστορικότητα: «Κάθε στιγμή μπορεί και πρέπει να θεωρείται ταυτόχρονα ως η αρχή, το κέντρο και το τέλος».
Dante και Dalì: το δάσος ως αρχή της ιστορίας
Σε αυτό το πλαίσιο, η συμβολική ερμηνεία της έναρξης της “Θείας Κωμωδίας” αξίζει περαιτέρω διερεύνησης. Το σουρεαλιστικό έργο του Salvador Dalì, “Αναχώρηση για το Μεγάλο Ταξίδι” (Κόλαση, Άσμα Ι), προσφέρει ένα ισχυρό κλειδί για την κατανόησή του: έναν απομονωμένο Dante τυλιγμένο στο κόκκινο, που προφανώς στέκεται ακίνητος στο κέντρο ενός τοπίου χωρισμένου ανάμεσα σε μια γεωμετρική, άνυδρη γη, αλλά και μια καμπύλη, ζωτική και στροβιλιζόμενη φύση. Στα αριστερά: η «ευθεία διαδρομή», ευθεία όπως η εσχατολογική αντίληψη του χρόνου. Στα δεξιά: το σκοτεινό, φυτικό, οργανικό δάσος – το σημείο του ρήγματος. Και αν ο Dante δεν είχε χάσει την ηθική του πορεία, αλλά είχε επιλέξει να εγκαταλείψει την επιβεβλημένη γραμμή της ιουδαιοχριστιανικής ιστορικότητας; Το δάσος θα γινόταν τότε η πρώτη συνειδητή είσοδος στον αυθεντικό χρόνο, το πρώτο βήμα προς την ιστορικότητα του Είναι: Geschichtlichkeit (ιστορικότητα). Όπως ο Nietzsche – και ο Locchi αργότερα – ο Dante θα ξέφευγε από την ευθεία γραμμή για να εισέλθει στον μυθικό, τρισδιάστατο χρόνο. Η “Κωμωδία” θα ήταν έτσι – και παραδόξως – το πρώτο κείμενο του υπεράνθρωπου μύθου και όχι το αντίθετό του.
Το ταξίδι ως μια εποχική ρήξη
Ο Locchi ισχυρίζεται ότι κάθε αληθινή ιστορική καμπή, προκύπτει από ένα εποχικό ρήγμα: μια στιγμή κατά την οποία το ανθρώπινο ον αντιμετωπίζει αντιθετικές πιθανότητες και κάνει μια επιλογή. Στον “Ζαρατούστρα” ο Nietzsche αποκαλεί αυτές τις πιθανότητες «τελευταίο άνθρωπο» ή «υπεράνθρωπο». Στον Dante μπορούμε να τις ερμηνεύσουμε ως καταδίκη ή ευδαιμονία, όχι με την ηθική έννοια, αλλά μάλλον με την οντολογική έννοια: ο άνθρωπος που αποδέχεται την ιστορικότητά του ή ο άνθρωπος που την αρνείται. Το ταξίδι της “Κωμωδίας” μπορεί στη συνέχεια να επανερμηνευθεί ως ένα μυθικό παράδειγμα του πεπρωμένου του ιστορικού ανθρώπου. Ενός ανθρώπου που εν μέσω της ζωής, αποφασίζει να μην παραμείνει σε ένα προκαθορισμένο μονοπάτι (το ευθύ μονοπάτι), αλλά να αντιμετωπίσει τον δικό του χρόνο, το δικό του παρελθόν, το δικό του σχέδιο.
Προς μια νέα αρχή
Ο Locchi βλέπει στο έργο του Nietzsche – και στην πολιτιστική παράδοση που πηγάζει από αυτό – τη βάση για ένα νέο θεμέλιο, το οποίο παίρνει τη μορφή μιας «επανάληψης της αρχής της ιστορικο-πνευματικής μας ύπαρξης, για να τη μεταμορφώσει σε μια άλλη αρχή». Δεν πρόκειται για αποκατάσταση του παρελθόντος, αλλά για την υλοποίηση των ακόμη ανεκμετάλλευτων δυνατοτήτων του, σε μια εποχή που η απόφαση βρίσκεται ενώπιόν μας: «τελευταίος άνθρωπος ή υπεράνθρωπος», το τέλος της ιστορίας ή η αρχή μιας νέας ιστορίας. Το επαναστατικό δόγμα που αναδύεται εδώ, δεν είναι μια νοσταλγική αντίδραση, αλλά ένα δημιουργικό εγχείρημα: επιβεβαιώνει την ανθρωπότητα ως υποκείμενο της ιστορίας, όχι ως θύμα απρόσωπων δυνάμεων. Από αυτή την οπτική γωνία, «η ιστορία διαμορφώνεται από ένα «παρόν» που είναι το ίδιο το Dasein, με την χαϊντεγκεριανή έννοια». Ο χρόνος δεν είναι γραμμή, αλλά σφαίρα: κάθε σημείο είναι κέντρο, κάθε στιγμή ένα σημείο απόφασης. Αυτή είναι η ίδια η δομή της “Θείας Κωμωδίας”: ένα έργο χωρίς οριστικό σημείο λήξης, αλλά μια αιώνια επιστροφή εμπειρίας, ένα «Μεγάλο Ταξίδι» που μπορεί να επαναληφθεί σε οποιαδήποτε εποχή. Αυτό απεικονίζει ο Dalì : ο Dante που έχει ήδη περάσει το κατώφλι, που έχει ήδη ξεπεράσει τη γραμμή, για να κάνει το άλμα στον αυθεντικό χρόνο.
Χρόνος, Ιστορικότητα, Κβαντισμός: ο Locchi Πέρα από τη Μεταφυσική
Μία από τις πιο συναρπαστικές ιδέες του Giorgio Locchi, είναι ότι η αυθεντική ιστορία δεν μπορεί να συλληφθεί εντός των κατηγοριών του γραμμικού χρόνου. Αντίθετα προτείνει την ιδέα ενός «τοποχρονικού», σφαιρικού χρόνου, στον οποίο το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον αλληλοδιαπλέκονται σε μια τρισδιάστατη, μυθική διάσταση. Αυτό το βαθιά φιλοσοφικό όραμα βρίσκει μια εκπληκτική απήχηση στη σύγχρονη επιστήμη: η σχετικότητα του Einstain έσπασε το Νευτώνειο απόλυτο του χρόνου. Η κβαντική φυσική έχει δείξει, ότι το παρόν είναι μια υπέρθεση καταστάσεων και ότι η παρατήρηση – δηλαδή η πράξη – καθορίζει το αποτέλεσμα. Υπό αυτό το πρίσμα, η ιστορική Ύπαρξη για την οποία μιλάει ο Locchi, είναι απόλυτα συμβατή με την κβαντική αρχή: η πραγματικότητα είναι συνάρτηση της συνείδησης που αποφασίζει. Η αυθεντική ιστορικότητα του Locchi και το κβαντικό σύμπαν μιλούν την ίδια γλώσσα: αυτή της πιθανότητας, όχι αυτή του προκαθορισμένου.
Η απόφαση καθιερώνει την πραγματικότητα. Έτσι ο μύθος, αντί να είναι μια οπισθοδρόμηση, γίνεται το όχημα για την είσοδο στη δυναμική δομή του κόσμου. Όπως λέει ο Heidegger, «ένας νεαρός επαναστάτης δεν θα ενεργούσε απλώς ενάντια στην επιστήμη, αλλά εντός αυτής, επειδή γνωρίζει ότι κάθε επιστημονική γνώση είναι φιλοσοφία». Θα αντιμετώπιζε τη σύγχρονη δεισιδαιμονία της γραμμικότητας, αναβιώνοντας αυτό που είπε ο Δημόκριτος στη σκοτεινή αυγή της δυτικής σκέψης: «Δεν γνωρίζουμε τίποτα… η αλήθεια βρίσκεται στην άβυσσο». Επειδή η γνώση είναι τέτοια μόνο αν παραμένει κοντά στο μυστηριώδες, στο άγνωστο.
Μια παιδαγωγική για τους ανήσυχους νέους
Για τον Ευρωπαίο νέο της τρίτης χιλιετίας, που έχει εκπαιδευτεί να ζει σε ένα αιώνιο ψηφιακό παρόν, η πρόταση του Giorgio Locchi αποτελεί ένα σωτήριο σοκ. Τον αποσταθεροποιεί, αλλά του επιστρέφει αυτό που του είχαν αρνηθεί περισσότερο: μια αίσθηση προσανατολισμού. Ο χρόνος που του έχει διδαχθεί είναι ψεύτικος. Του λένε ότι η ιστορία τελείωσε, ότι τίποτα δεν έχει πια νόημα εκτός από την κατανάλωση, τις καριέρες, την ένταξη χωρίς ταυτότητα. Του προσφέρουν ειρήνη με αντάλλαγμα τη στειρότητα, την πρόοδο με αντάλλαγμα τη λήθη. Θέλουν να είναι ακίνδυνος. Αλλά ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, ο ανήσυχος νεαρός νιώθει – ανείπωτα, βαθιά – ότι κάτι δεν πάει καλά. Το δόγμα του Locchi τον ξυπνάει σαν καμπάνα. Του λέει:
«η ιστορία δεν έχει τελειώσει…μάλλον ξεκινάει από εσένα. Κάθε παρόν είναι ένα πεδίο πιθανοτήτων και εσύ καλείσαι να αποφασίσεις. Είτε αποδέχεσαι την εποχή σου ως πεπρωμένο, είτε την απορρίπτεις ως ποινή που πρέπει να εκτίσεις. Το να βρίσκεσαι σε αυθεντικό χρόνο σημαίνει λοιπόν ότι ζεις με ένα σχέδιο, γνωρίζοντας ότι κάθε χειρονομία έχει ένα βάρος, κάθε λέξη μια ηχώ, κάθε σιωπή ένα τίμημα. Σημαίνει να απορρίπτεις την ηθική της ενοχής και να επιλέγεις στην θέσης της την ηθικής της τιμής. Σημαίνει να αναγνωρίζεις το τι είναι πολύτιμο και τι είναι διαστρεβλωμένο. Σημαίνει, πάνω απ’ όλα, να μην αναζητάς καταφύγιο. Ούτε σε αντιδραστική νοσταλγία ούτε σε προοδευτικές ουτοπίες. Δεν υπάρχει Εδέμ πίσω μας, ούτε Παράδεισος μπροστά μας. Μόνο το καθήκον, εδώ και τώρα: η οικοδόμηση μιας νέας αρχής. Σπάσε τη γραμμή, δημιούργησε τον κύκλο. Όχι για να γυρίσεις πίσω, αλλά για να αναδημιουργήσεις την αρχή. Ο νέος που δέχεται αυτή την πρόκληση βρίσκεται ήδη έξω από το κοπάδι. Περπάτα στο δάσος, όπως ο Dante. Δεν φοβάται τη ζούγκλα, επειδή ξέρει ότι το αληθινό σύμπαν ξεκινά εκεί: «ένα βήμα πέρα από τη λογική».
Συμπέρασμα: η Ευρώπη που μπορεί να γίνει
Ο μύθος κατά της ισότητας – υπερανθρωπισμός – που σκιαγραφεί η σκέψη του Locchi, διαφαίνεται επίσης ως μια νέα δυνατότητα για την Ευρώπη, «η οποία δεν ταυτίζεται πλέον ούτε με τον ιουδαιοχριστιανικό ούτε με τον πολιτισμό του Διαφωτισμού, αλλά έχει τις ρίζες της στη ελληνική τη ρωμαϊκή, τη κελτική και την αρχική ινδοευρωπαϊκή κουλτούρα». Είναι μια Ευρώπη που βασίζεται σε ένα αριστοκρατικό όραμα ύπαρξης, ικανή να αναγνωρίσει τη διαφορά, την ιεραρχία, την αίσθηση της τραγωδίας και να αποδεχτεί ηρωικά την αδυσώπητη πρόκληση της μεταμοντέρνας παγκοσμιοποίησης. Μια Ευρώπη που, για να παραφράσουμε τον Nietzsche, έχει το θάρρος να επιλέξει τη δική της μοίρα. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, στην ψηφιακή εποχή της απανθρωποποίησης, του απόλυτου κομφορμισμού και της «μέτριας ευτυχίας», αυτό το δόγμα είναι απαραίτητο για όποιον αναζητά το μεγαλείο, όχι απλώς την ασφάλεια. Όχι για να καταφύγει στο παρελθόν, αλλά για να σπάσει την αλυσίδα του παρόντος και να ανακτήσει ο άνθρωπος την ιστορική ελευθερία.
*Ο Giorgio Locchi ήταν ένας Ιταλός δημοσιογράφος, φιλόσοφος και μελετητής αλλά και δοκιμιογράφος, γνωστός και με το ψευδώνυμο Hans-Jürgen Nigra και ήταν ένας από τα μέλη ιδρυτές μαζί με τον Alain de Benoist, το 1968, της μεταπολιτικής ομάδας GRECE, καθώς και για μεγάλο χρονικό διάστημα ανταποκριτής της εφημερίδας Il Tempo στο Παρίσι. Ο Locchi υποστήριξε την αναβίωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας μέσω του μύθου, της παράδοσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Το έργο του επηρέασε βαθιά την ταυτοτική σκέψη, εμπνέοντας προσπάθειες για την υπεράσπιση του μοναδικού εθνοτικού και πολιτισμικού χαρακτήρα της Ευρώπης.
πηγή: Σαμουράι της Δύσης