«Υπό αυτό το πρίσμα, το δάσος είναι το μεγάλο σπίτι του θανάτου, η έδρα του κινδύνου του αφανισμού. Το καθήκον του πνευματικού οδηγού είναι να οδηγήσει τον μαθητή από το χέρι για να τον ελευθερώσει από τον φόβο. Το δάσος τον κάνει να πεθάνει και συμβολικά να αναστηθεί. Ένα βήμα μακριά από τον αφανισμό είναι ο θρίαμβος».
Επανέρχομαι στον Ernst Junger, με ένα πολύ ενδιαφέρον απόσπασμα από το περίφημο έργο το “Der Waldgang” (Πέρασμα στο δάσος). O Γερμανός στοχαστής και συγγραφέας, περιγράφει με τον δικόν του τρόπο την φύση και την παρακμή που φέρνει η νεωτερικότητα. Σύνθετη ανάλυση αλλά που βάζει τον αναγνώστη σε έναν ιδιαίτερο τρόπο σκέψης:
Σε αυτόν τον κόσμο αναγνωρίζουμε την ελευθερία του ατόμου με το πέρασμά του στο δάσος. Και δεν μπορεί κανείς να μην περιγράψει τη δυσκολία και μάλιστα την αξία του να είσαι μόνος άνθρωπος σε αυτόν τον κόσμο. Κανείς δεν αμφισβητεί ότι ο κόσμος έχει αλλάξει και ότι αναπόφευκτα συνεχίζει να αλλάζει αλλά ταυτόχρονα αλλάζει και η ελευθερία. Όχι η φύση της, αλλά η μορφή της. Ζούμε στην εποχή του «Εργάτη». Είμαι πεπεισμένος ότι αυτή η διατριβή έχει γίνει πιο ξεκάθαρη με την πάροδο του χρόνου. Το μονοπάτι του δάσους δημιουργεί μέσα σε αυτή την τάξη την κίνηση που το διαφοροποιεί από τα ζωολογικά μοντέλα. Δεν είναι μια χειρονομία φιλελευθερίας ή πολύ λιγότερο, μια ρομαντική χειρονομία, αλλά μάλλον ένας χώρος δράσης για μικρές ελίτ που γνωρίζουν τις ανάγκες της εποχής, και όχι μόνο αυτών.
Στο πλαίσιο αυτό, μια μειοψηφία ενός τοις εκατό δεν έχει βάρος. Αντίθετα χρησιμεύει για να επιβεβαιώσει τη συντριπτική πλειοψηφία. Από τη στιγμή όμως που τα στατιστικά παραμερίζονται για να χρησιμοποιηθεί η αξία ως κριτήριο, τα πράγματα αλλάζουν την εμφάνισή τους. Από αυτή την άποψη, εκείνη η μια ψήφος διαφέρει σε τέτοιο βαθμό από όλες τις άλλες που φτάνει στο σημείο να τις νομιμοποιεί. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ψηφοφόρος μας, εκτός από το ότι μπορεί να σχηματίσει ανεξάρτητη άποψη, ξέρει να την υπερασπίζεται. Πρέπει λοιπόν να του χαρίσουμε και την αρετή του θάρρους. Εδώ είναι που πρέπει να ψάξουμε αν θέλουμε να βρούμε εκείνα τα άτομα που σε περιόδους, ίσως και μακροχρόνιες, καθαρής κυριαρχίας της δύναμης, ακόμη και με σημαντικές προσωπικές θυσίες, διατηρούν την έννοια του νόμου. Ακόμα κι όταν είναι σιωπηλοί, είναι βυθισμένοι βράχοι γύρω από τους οποίους τα νερά συνεχίζουν να ανακατεύονται. Δείχνουν μάλιστα ότι μια κυρίαρχη δύναμη, ακόμα κι αν καταφέρει να τροποποιήσει την πορεία της ιστορίας, δεν μπορεί να δημιουργήσει νόμο. Αν εξετάσουμε τα πράγματα από αυτή τη σκοπιά, η δύναμη του ατόμου μέσα σε μεγάλες ιεραρχικές μάζες δεν φαίνεται πλέον τόσο μικρή.
Εδώ δεν πρόκειται πλέον για αριθμητικές αναλογίες, αλλά για τη συγκέντρωση του όντος. Στην πραγματικότητα μπαίνουμε σε μια διαφορετική σειρά, στην οποία δεν έχει σημασία αν η γνώμη του ατόμου έρχεται σε αντίθεση με εκείνη εκατοντάδων ή χιλίων άλλων ατόμων. Με τον ίδιο τρόπο η κρίση του, η θέλησή του, η δράση του μπορεί να λειτουργήσουν ως αντίβαρο σε δέκα, είκοσι ή χίλιους άλλους ανθρώπους. Εφόσον ο άνθρωπός μας αποφάσισε να αποφύγει τις στατιστικές, ο ίδιος κίνδυνος που αντιμετωπίζει θα του δώσει το μέτρο του παραλογισμού αυτού του μηχανισμού που απέχει τόσο πολύ από τις πρωτόγονες πηγές. Θα περιοριστούμε στην εικασία ότι σε μια πόλη δέκα χιλιάδων κατοίκων, εκατό από αυτούς είναι αποφασισμένοι να διαλύσουν την εξουσία.
Αν οι μεγάλες μάζες ήταν τόσο διαφανείς, τόσο συμπαγείς μέχρι τα μεμονωμένα άτομα όπως ισχυρίζεται η κρατική προπαγάνδα, τόσοι αστυνομικοί θα ήταν αρκετοί όσοι και σκύλοι που χρειάζεται ένας βοσκός για τα κοπάδια του. Αλλά τα πράγματα είναι διαφορετικά, αφού οι λύκοι είναι κρυμμένοι ανάμεσα στο γκρίζο των προβάτων, δηλαδή εκείνα τα όντα που δεν έχουν ξεχάσει τι είναι ελευθερία. Και όχι μόνο αυτοί οι λύκοι είναι δυνατοί από μόνοι τους, υπάρχει επίσης ο κίνδυνος σε μια κακή μέρα, να μεταδώσουν τις ιδιότητές τους στη μάζα και το κοπάδι να μετατραπεί σε αγέλη. Αυτός είναι ο εφιάλτης των ισχυρών.
Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εποχής μας είναι ότι οι πιο σημαντικές σκηνές συνδέονται με ασήμαντους ηθοποιούς. Πάνω απ’ όλα το βλέπουμε στους μεγάλους άντρες. Έχουμε την εντύπωση ότι είναι φιγούρες που θα μπορούσαμε να συναντήσουμε παντού, στα καφενεία της Γενεύης ή της Βιέννης, στις καντίνες της επαρχίας ή σε σκοτεινά χαμαιτυπεία. Όπου εμφανίζονται χαρακτηριστικά ευφυΐας, πέρα από την απλή δύναμη της θέλησης, είμαστε εξουσιοδοτημένοι να πιστεύουμε ότι βρισκόμαστε στην παρουσία ανθρώπων της παλιάς κοπής. Η εκνευριστική πτυχή αυτής της παράστασης είναι ο σύνδεσμος ανάμεσα σε τόσο μέτριο ανάστημα και τέτοια τεράστια λειτουργική δύναμη. Αυτοί είναι οι άντρες μπροστά στους οποίους τρέμουν εκατομμύρια άνθρωποι, από τις αποφάσεις των οποίων εξαρτώνται εκατομμύρια άνθρωποι.
Όπως κάθε άλλη στρατηγική διαμόρφωση, έτσι και αυτή αντικατοπτρίζει ξεκάθαρα την εικόνα μιας εποχής που θέλει να ξεκαθαρίσει τα προβλήματά της εν μέσω πυρκαγιάς. Η αναπόφευκτη πολιορκία του ανθρώπου είναι έτοιμη εδώ και αρκετό καιρό και για να τη διαθέσουν, υπάρχουν θεωρίες που τείνουν σε μια λογική και πλήρη εξήγηση του κόσμου και προχωρούν χέρι-χέρι με την πρόοδο της τεχνολογίας. Η περικύκλωση του εχθρού είναι πρώτα λογική και μετά κοινωνική και τελικά, την κατάλληλη στιγμή, αυτός ο εχθρός εξοντώνεται. Δεν υπάρχει πιο απελπιστική μοίρα από το να πιαστείς σε αυτή τη ελικοειδή κατάσταση, όπου το δικαίωμα χρησιμοποιείται ως όπλο. Έχουμε φτάσει τώρα σε μια νέα αντίληψη της εξουσίας, σε βάναυσους προβληματισμούς με άμεσα αποτελέσματα. Για να τους αντιταχθεί χρειάζεται μια νέα αντίληψη της ελευθερίας, πολύ μακριά από τις ξεθωριασμένες έννοιες που συνδέονται με αυτή τη λέξη σήμερα. Αυτό όμως προϋποθέτει ότι δεν είμαστε ικανοποιημένοι με το να σώσουμε το τομάρι μας και μάλλον είμαστε διατεθειμένοι να το ρισκάρουμε. Θα είναι λοιπόν οι ελίτ που θα πολεμήσουν για μια νέα ελευθερία – μια μάχη που απαιτεί μεγάλες θυσίες και απαιτεί μια ερμηνεία που δεν είναι άνιση με την αξιοπρέπειά τους.
Έχουμε υποδείξει τον Εργάτη και τον Άγνωστο Στρατιώτη, δύο από τις μεγάλες μορφές της εποχής μας. Με όλο και μεγαλύτερη διαύγεια το βλέμμα μας βλέπει μια τρίτη φιγούρα να παίρνει μορφή, αυτή του Επαναστάτη. Στον Εργάτη, η αρχή της τεχνικής αποτελεσματικότητας ξεδιπλώνεται σε μια προσπάθεια να διεισδύσει και να κυριαρχήσει στο σύμπαν με νέο τρόπο, να επιτύχει κοντινούς και μακρινούς στόχους που κανένα μάτι δεν είχε δει ακόμη, να ελέγξει δυνάμεις που κανείς δεν είχε ακόμη απελευθερώσει. Ο Άγνωστος Στρατιώτης κρύβεται στη σκιώδη πλευρά των στρατιωτικών επιχειρήσεων, είναι το θυσιαστικό θύμα που έχει οριστεί να φέρει τα βάρη στις μεγάλες ερήμους της φωτιάς, που προκαλείται ως πνεύμα καλοσύνης και αρμονίας όχι μόνο εντός μεμονωμένων λαών, αλλά και στις διαμάχες που τους διχάζουν. Είναι το άμεσο παιδί της γης. Αντίθετα αποκαλούμε Επαναστάτη αυτόν που βρέθηκε απομονωμένος στην πορεία των γεγονότων, χωρίς πατρίδα, για να οδηγηθεί τελικά στον αφανισμό.
Αλλά αυτή θα μπορούσε να είναι η μοίρα πολλών, ίσως όλων, γι’ αυτό πρέπει να προσθέσουμε κάτι στον ορισμό. Ο Επαναστάτης είναι αποφασισμένος να αντισταθεί, η πρόθεσή του είναι να πολεμήσει, αν και απελπισμένος.Ο επαναστάτης είναι λοιπόν αυτός που έχει μια βαθιά, εγγενή σχέση με την ελευθερία, η οποία εκφράζεται σήμερα στην πρόθεση να αντιταχθεί στον αυτοματισμό και στην άρνηση να αντλήσει από αυτόν την ηθική συνέπεια, που είναι η μοιρολατρία. Ακόμη και στο χειρότερο σενάριο, στην περίπτωση της ολοκληρωτικής ήττας, παραμένει μια αβυσσαλέα διαφορά, όπως αυτή μεταξύ ημέρας και νύχτας. Ένας δρόμος σκαρφαλώνει προς τα βασίλεια των μεγάλων μονοπατιών, προς αυτούς που θυσιάζουν τη ζωή τους για έναν ευγενή σκοπό, προς τη μοίρα εκείνων που πέφτουν με τα όπλα στο χέρι. Ο άλλος αντ’ αυτού κατεβαίνει προς τα πεδινά των στρατοπέδων σκλαβιάς και των σφαγείων, όπου τα πρωτόγονα όντα έχουν κάνει μια δολοφονική συμφωνία με την τεχνική. Εδώ δεν μιλάμε πια για πεπρωμένα, εδώ το καθένα είναι απλώς ένας αριθμός. Είτε κανείς έχει ακόμα τη μοίρα του είτε θεωρείται αριθμός, είναι η απόφαση που αντιμετωπίζουν όλοι σήμερα, αλλά ο καθένας πρέπει να την πάρει μόνος του. Το άτομο είναι κυρίαρχο σήμερα όπως και σε κάθε άλλη περίοδο της ιστορίας και ίσως ακόμη πιο ισχυρό σήμερα. Εφόσον το άτομο – που όσο περισσότερο κερδίζουν έδαφος οι συλλογικές δυνάμεις τόσο περισσότερο αυτονομείται από τους αρχαίους οργανισμούς που σχηματίστηκαν με την πάροδο του χρόνου και μετά – είναι μέρος του εαυτού του, γίνεται ο ανταγωνιστής του Λεβιάθαν ή ακόμα και ο κυβερνήτης του, ο δαμαστής του.
Πιασμένοι στο παιχνίδι των ισχυρών οπτικών ψευδαισθήσεων, έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε τον άνθρωπο, σε σύγκριση με τις μηχανές του και με το οπλοστάσιο της τεχνικής του, έναν κόκκο άμμου. Αλλά αυτές οι ψευδαισθήσεις είναι και παραμένουν τα θεμέλια μιας συλλογικής φαντασίας. Όπως τα έχει χτίσει ο άνθρωπος, μπορεί να τα γκρεμίσει, δηλαδή να τα εισάγει σε μια νέα τάξη νοημάτων. Οι περιορισμοί της τεχνικής μπορούν να σπάσουν και μπορεί να είναι το άτομο που το κάνει. Σε τέτοιες καταστάσεις, η πρωτοβουλία περνά αναπόφευκτα στα χέρια εκείνης της ομάδας εκλεκτών που προτιμούν τον κίνδυνο από τη σκλαβιά. Οι έννοιες της ελευθερίας του 1789 αποδείχθηκαν παροδικές και μπροστά στη βία δεν είναι πλέον σε θέση να επιβληθούν. Πρέπει να διασφαλίσουμε ότι η ελευθερία που κληρονομήσαμε θα ενσαρκωθεί με τις μορφές που επινοήθηκε από τη συνάντηση με την ιστορική αναγκαιότητα. Αλλά η αυθεντική ιστορία μπορεί να γίνει μόνο από ελεύθερους ανθρώπους. Η ιστορία είναι το αποτύπωμα που δίνει ο ελεύθερος άνθρωπος στο πεπρωμένο.
Επομένως η κατάκτηση του φόβου του θανάτου ισοδυναμεί με την κατάκτηση κάθε άλλου τρόμου. Όλοι οι τρόμοι έχουν νόημα μόνο σε σχέση με αυτό το πρωταρχικό πρόβλημα. Το να περάσεις το δάσος λοιπόν, σημαίνει πρώτα απ’ όλα θάνατο. Αυτός ο δρόμος πλησιάζει πολύ στο θάνατο – πράγματι τον διασχίζει ακόμη κι αν χρειαστεί. Το δάσος ως καταφύγιο ζωής κλείνει τους σουρεαλιστικούς θησαυρούς του όταν ο άνθρωπος έχει καταφέρει να περάσει τη γραμμή. Εδώ εγκαθίσταται το πλεόνασμα του κόσμου. Γι’ αυτό φοβούνται οι τύραννοι. Μπορούν να φέρουν εκατομμύρια στην υπακοή, αλλά όχι αυτόν που από μόνος του έχει υποδουλώσει τον θάνατο. Αυτός αποκαθιστά την αξιοπρέπεια του ανθρώπου…