του Κωνσταντίνου Μποβιάτσου
Η “Χριστουγεννιάτικη ιστορία”, η αξέχαστη ιστορία του Charles Dickens, είναι ένα κλασικό αιώνιο της λογοτεχνίας, μια προτροπή για αλλαγή του τρόπου ζωής, μια σκληρή κριτική στον καπιταλισμό, ένα κόσμημα γραφής και ηθικής αίσθησης και πολλά άλλα. Δυστυχώς, φοβόμαστε ότι πλέον έχει μετατραπεί σε ένα παραμύθι, ένα παραμύθι στο οποίο δεν πιστεύουν πλέον τα υπερ-τεχνολογικά και διαρκώς συνδεδεμένα στον ψεύτικο κόσμο παιδιά. Ίσως οι τελευταίοι που πιστεύουν και συγκινούνται είναι οι παλιοί, στη μνήμη των παλιών αξιών, θαμμένες από τη σκόνη του χρόνου. Η δική μας είναι η εποχή του θριάμβου του Σκρουτζ, του άπληστου επιχειρηματία της ιστορίας, και δεν υπάρχει ίχνος μετάνοιας στον κόσμο του χρήματος, των χρηματιστηριακών δεικτών, μεταξύ αλγορίθμων και εκμετάλλευσης. Ωστόσο σε αυτές τις ταραχώδεις μέρες που οι δρόμοι γεμάτοι με εφήμερα φώτα διασχίζονται από το άγχος των αγορών με πιστωτική κάρτα, είναι ωραίο να επιστρέψουμε σε εκείνη την Χριστουγεννιάτικη Ιστορία. Ο Dickens, ο μεγάλος Άγγλος μυθιστοριογράφος, το δημοσίευσε λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα του 1843, μια ημερομηνία που δεν ήταν τυχαία, όπως δεν ήταν τυχαία η επιλογή των χαρακτήρων και η ιστορία που ειπώθηκε.
Πρωταγωνιστής είναι ο Ebenezer Scrooge, ίσως ο πιο γνωστός χαρακτήρας του Dickens, περισσότερο από τον Oliver Twist και τον ίδιο τον David Copperfield. Ένας μίζερος ηλικιωμένος επιχειρηματίας, άπληστος για χρήματα και σκληρή καρδιά, μια παγκόσμια μάσκα που φοριέται πλέον από τους σημερινούς αφεντάδες. Ο εγκέφαλος του δυτικού ανθρώπου, χωρίς το ερέθισμα του πλούτου, είναι μπλοκαρισμένος, όμηρος ενός παρανοϊκού «Υπερεγώ», με στόχο το χρήμα και την εξουσία. Όπως και με άλλους λογοτεχνικούς χαρακτήρες του είδους, ο χρόνος του Scrooge είναι χρήμα.
Για αυτόν τα Χριστούγεννα είναι ένα ενοχλητικό διάστημα στο οποίο κανείς δεν εργάζεται και δεν μπορεί να κερδίσει χρήματα, ενώ το ρεπό εξαρτάται για τους εργαζόμενους. Τα πάρτι, τα δώρα και οι χαιρετισμοί δεν είναι παρά ανοησίες, το επαναλαμβάνει στον ανιψιό του ενώ ο γραφέας του, ο καημένος ο Bob Cratchit, εργάζεται μέσα στην ψύχρα με πενιχρές αμοιβές. Όμως κάτι συμβαίνει την παραμονή των Χριστουγέννων, όπου τον Scrooge επισκέπτεται το πνεύμα του παλιού του συντρόφου, του Jacob Marley, ο οποίος πέθανε το ίδιο βράδυ επτά χρόνια νωρίτερα. Ένας άλλος μίζερος μοναχικός, που παρουσιάζεται να σέρνει μια μεγάλη αλυσίδα δεμένη στη μέση, τυλιγμένη γύρω από το σώμα, φτιαγμένη από κουμπαράδες, κλειδιά, λουκέτα, λογιστικά βιβλία, συμβολαιογραφικές πράξεις και βαριά ατσάλινα πορτοφόλια. Ο Marley, όπως ο καταραμένος του Δάντη, καταδικάζεται στην ποινή της ανταπόδοσης, πρέπει να περιπλανιέται για την αιωνιότητα σέρνοντας την αλυσίδα. Τρέμοντας, ο Scrooge ρωτάει το γιατί και παίρνει την απάντηση του: «Σέρνω την αλυσίδα που σφυρηλάτησα όταν ήμουν ζωντανός. Την έφτιαξα μόνος μου, δαχτυλίδι με δαχτυλίδι, κομμάτι-κομμάτι. Εγώ ο ίδιος την φόρεσα με τη θέλησή μου και τώρα την φοράω ως καρπό των επιλογών μου».
Και συνεχίζει…«Δεν θέλεις να μάθεις το βάρος και το μήκος της αλυσίδας που κουβαλάς εσύ ο ίδιος; Ήταν ήδη μακριά και βαριά έτσι την παραμονή των Χριστουγέννων πριν από επτά χρόνια. Είναι μια πολύ βαριά αλυσίδα». Ο μικροατομισμός του, η χρήση του χρόνου αποκλειστικά για να βγάλει χρήματα θα οδηγήσουν τον Scrooge στην ίδια κόλαση. Ένα ατελείωτο «μαρτύριο τύψεων», το αποκαλεί ο Morley. «Καμία ανάπαυση, καμία ειρήνη. Αδιάκοπα βασανιστήρια τύψεων». Στα αγγλικά, η λέξη remorse παραπέμπει και σε έναν εσωτερικό πόνο, αλλά σημαίνει επίσης συμπόνια, την ικανότητα να βιώνεις και να κατανοείς τα βάσανα των άλλων ξεκινώντας από τα δικά σου. Και αυτό είναι το αυθεντικό υπόβαθρο του μυθιστορήματος: όχι η ενοχή, ούτε καν ο φόβος του θανάτου, αλλά το δύσκολο ταξίδι προς την κατανόηση του πόνου των άλλων.
Σε αυτό το σημείο ο σημερινός αναγνώστης θα νιώσει τελείως ξένος. Η δική μας είναι η εποχή της ήττας της δυστυχισμένης συνείδησης, που δεν καταφέρνει να επιτύχει το σωστό, το υπερβατικό, το αμετάβλητο. Ο σημερινός άνθρωπος είναι τόσο κλεισμένος στον εαυτό του, αγωνιζόμενος για την επίτευξη υλικών στόχων και δέσμιος της επιθυμίας για άμεση ικανοποίηση που κοιτάζει αλλά δεν βλέπει το ουσιαστικό και πολύ λιγότερο απλώνει το χέρι του προς τον Άλλον. Μακριά από οποιαδήποτε λύτρωση, ο σύγχρονος Scrooge θα κορόιδευε το φάντασμα του αποθανόντος συντρόφου και θα έκλεινε την πόρτα στην επίσκεψη των τριών πνευμάτων, το Πνεύμα του παρελθόντος των Χριστουγέννων, αυτό των τωρινών Χριστουγέννων και τα Χριστούγεννα που έρχονται. Με ψυχαναλυτικούς όρους, το φάντασμα του Morley είναι η απωθημένη προσωπικότητα του παλιού τοκογλύφου, ο αμυντικός μηχανισμός που τον έκανε αυτό που είναι, εγωιστή, μοναχικό, αδιάφορο για τα πάντα εκτός από το κέρδος. Μια άξια εκπροσώπηση της σημερινής κοινωνίας.
Στο μυαλό έρχονται οι μεγάλοι αναγεννησιακοί πίνακες τοκογλύφων, τραπεζιτών και μετατροπέων χρημάτων του δέκατου έκτου αιώνα, της εποχής κατά την οποία άρχισε να αναδεικνύεται ο κοινωνικός ρόλος του εμπόρου. Ο πανίσχυρος Εφοριακός με τη σύζυγό του, που χαρακτηρίζεται από το άπληστο βλέμμα της γυναίκας καρφωμένης στα νομίσματα, και οι φοροεισπράκτορες τυλιγμένοι με τουρμπάνι, με την έκφραση γεμάτη απληστία. Στην εικόνα είναι ξεκάθαρο ότι ένας νέος κόσμος έχει προκύψει, που συμβολίζεται με το ψαλίδι πάνω από τους δύο τραπεζίτες, ένα είδος σπαθιού, το προφανές πεπρωμένο των πρωταγωνιστών. Αυτοί είναι διάσημοι πίνακες της εποχής ζωγραφισμένοι κυρίως από Φλαμανδούς.
Η μοίρα του Scrooge εξαρτάται από το πώς θα υποδεχθεί την επίσκεψη των τριών πνευμάτων, που θα του επιτρέψουν να βιώσει με σάρκα και οστά την ανάγκη για αγάπη, που του λείπει, τη νοσταλγία για την παιδική ηλικία και τα μικρά επεισόδια φωτός που χάνονται στην πορεία, μέχρι η τελική μετάνοια. Το ταξίδι στο χρόνο του “A Christmas Carol” είναι στην πραγματικότητα ένας δρόμος προς την αυτογνωσία του οποίου τα διάφορα στάδια είναι οι σταθμοί μιας λύτρωσης: Το να βλέπει κανείς τον εαυτό του ως ένα μοναχικό παιδί άσχετο με την οικογενειακή ζωή, να θυμάται την εγκατάλειψη της φίλης που άφησε για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στις επιχειρήσεις και για να βγάλει λεφτά, να μετανιώνει για την κακία απέναντι στην αδερφή του καθώς και την εκμετάλλευση του άτυχου υπαλλήλου…
Η αναζήτηση του Scrooge για τον χαμένο χρόνο είναι η ίδια με αυτή του Dickens, που ήταν ένα παιδί πρώιμης εκμετάλλευσης και έζησε με τρόμο την κοινωνική πραγματικότητα της Αγγλίας κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης, στην οποία η φτώχεια ερήμωσε την ύπαιθρο της γης που περικλείεται από τους φεουδάρχες, οδηγώντας εκατομμύρια κόσμου να συγκεντρώνεται στα νέα προάστια υπό άθλιες συνθήκες, να δουλεύει στα εργοστάσια δεκαέξι ώρες την ημέρα, συμπεριλαμβανομένων γυναικών και παιδιών. Ο Dickens είδε με τα μάτια του την υλική φτώχεια που έγινε ηθική και πνευματική υποβάθμιση, στη σκιά των καμινάδων, των καμπαναριών της νέας λατρείας της βασιλείας της ποσότητας.
Ο «Ντικενσιανός» Σκρουτζ, μέσα από την απλή χαρά των Χριστουγέννων, ανακαλύπτει ξανά την ικανότητα να νιώθει τη μοναξιά, την αγάπη την μετάνοια, να αναγνωρίζει τις προσβολές στην ανθρωπότητα. Ο Dickens είχε επισκεφτεί τα ορυχεία κασσίτερου της Κορνουάλης, επαλήθευσε τις οδυνηρές συνθήκες εργασίας ενηλίκων και παιδιών, είδε τις φυλακές γεμάτες με κόσμο για χρέη που επηρέασαν ολόκληρες οικογένειες. Σκοπός, μέσω του μυθιστορήματος ήταν να εκτοξεύσει ένα μήνυμα συγκεκριμένης κοινωνικής καταγγελίας μέσω μιας «dark» ιστορίας αλλά ανοιχτής στην ελπίδα, μιας ιστορίας «καλών» φαντασμάτων. Ο Scrooge ήταν ένας αρχετυπικός χαρακτήρας, πολύ γνωστός στους αναγνώστες της εποχής του. Το παρόν δεν είναι πολύ διαφορετικό, η ιστορία του οποίου θα μπορούσε να χρηματοδοτηθεί από τη Lehman Brothers οι ωμοί εκτελεστές τοκογλύφοι. Τα βάσανα είναι ίδια, ο Scrooge είναι μια αντανάκλαση του χρόνου μέσα μας, τα φαντάσματα του είναι τα ίδια κατασκηνωμένα μέσα στον χρόνο.
Το αποτέλεσμα όμως είναι διαφορετικό. Σχεδόν δύο αιώνες μετά, η λύτρωση φαίνεται σαν μια αόριστη ψευδαίσθηση, η ηθική ένταση έχει εξαφανιστεί, πολλοί άλλοι Ebenezer Scrooge έχουν αποκτήσει δύναμη και ισχυρίζονται ότι αναδεικνύονται σε πρότυπα. Σήμερα είναι δύσκολο να συγκινούμαστε από την αδιάκοπη περιπλάνηση των Χριστουγεννιάτικων Πνευμάτων της ιστορίας ή από τη μοίρα εκείνων που έχασαν στη ζωή τις ευκαιρίες για χαρά και υφίστανται την καταδίκη της λήθης. Κανείς δεν θα τους θυμάται, κανείς δεν θα θρηνήσει τον θάνατό τους, όπως αναφέρει ο Dickens δια μέσω των χαρακτήρων του. Η ζωή είναι ένα πέρασμα στο οποίο οι καλές πράξεις κερδίζουν την αιωνιότητα της ψυχής, αλλά και αυτή τη μικρότερη αιωνιότητα που αποτελείται από μνήμη και πένθος. Αναγκάζει τον Scrooge να συνοψίσει τα λάθη του, το παρελθόν γεννά νοσταλγία για χαμένες ευκαιρίες, το παρόν δείχνει τη στειρότητα μιας ζωής χωρίς την άνεση του πνεύματος, το μέλλον υπόσχεται έναν μοναχικό θάνατο και καταδίκη.
Γι’ αυτό φοβόμαστε ότι σήμερα δεν είναι πλέον σε θέση, τίποτε να ταρακουνήσει ψυχές, να συγκινήσει και να αλλάξει ζωές, την εποχή των άλλων παγωμένων Scrooge, των νέων μορφών σκλαβιάς. Η αλυσίδα του Jakob Morley φυλακίζει εκατομμύρια άνδρες και γυναίκες, αγνώριστους όπως οι τσιγκούνηδες στην Κόλαση του Δάντη, που έγιναν τέτοιοι από την ακάθαρτη φύση της αμαρτίας τους. Αλλά το Κακό έχει καταργηθεί, μάλλον αντιστράφηκε, η αμαρτία είναι ένα παλιό παραμύθι για να τρομάξει τα παιδιά, ο Εμπενίζερ Σκρουτζ είναι ένας ήρωας της εποχής μας. Η Χριστουγεννιάτικη Ιστορία είναι ένα ρεφρέν στο οποίο πληρώνονται δικαιώ