Ο Werner Sombart (1863-1941) ήταν ο μεγαλύτερος κοινωνιολόγος της εποχής του και καθηγητής στο Βερολίνο για δεκαετίες. Ήταν ο εφευρέτης της λέξης καπιταλισμός με την έννοια που αποδίδουμε ακόμα στον όρο και επανέφερε τη μελέτη του Marx στο κέντρο του γερμανικού πολιτισμού. Ήταν ο συγγραφέας της πιο ολοκληρωμένης μελέτης για το πνεύμα του καπιταλισμού και τη φύση του, την αστική τάξη. Ωστόσο η μοίρα του πρόκειται να ξεχαστεί και να πέσει σε μια λήθη σχεδόν. Τα έργα του γενικά αποτέλεσαν ένα ακόμη θέμα και ιδιαίτερα τα δύο πιο σημαντικά, το “Ο αστός” (1913) και “ Οι Εβραίοι και ο μοντέρνος καπιταλισμός” (1902), τα οποία αναθεωρήθηκαν και τα δύο μέχρι το τέλος της ζωής του.
Ο Max Weber προτιμάται από αυτόν, σαν πολύ λιγότερο επικριτικός με τη νεωτερικότητα, όπως και η χρέωση της κλασικής μη πολιτικά ορθής λέξης ναζιστής, για μια σύντομη προσκόλληση στον εθνικοσοσιαλισμό, για τον οποίο αργότερα ήταν και επικριτικός. Ένα άλλο «λάθος» του μεγάλου Πρώσου θα ήταν εκείνο ότι θα είχε μελετήσει επιστημονικά τον ρόλο των Εβραίων στην οικονομική ζωή και στην ανάπτυξη του πνεύματος που ονομάζουμε καπιταλιστικό. Όχι με αντισημιτική διάθεση, αλλά με μια σθεναρή επιβεβαίωση της σημασίας που είχε η περίεργη «συμβολή» του εβραϊκού στοιχείου στη γερμανική κουλτούρα, οικονομία και έθνος. Είναι η περίπλοκη όμως μοίρα όσων αναζητούν την αλήθεια πέρα από προκαταλήψεις και ευκολίες, όποιων προσπαθούν απλά να πουν και να γράφουν καθαρά, με επιχειρήματα και στοιχεία. Το έργο του Sombart παραμένει θεμελιώδους σημασίας και πρέπει να μελετηθεί προσεκτικά, όχι μόνο για να κατανοήσουμε την πραγματικότητα, αλλά για να αντλήσουμε από αυτό ιδανικά εφόδια για έναν μακροχρόνιο ιστορικό, πολιτιστικό και μεταπολιτικό αγώνα. Μπορεί να θεωρηθεί αντικαπιταλιστής και αντιαστικός συγγραφέας, τόσο που στα νιάτα του τον αποκαλούσαν ο κόκκινος καθηγητής.
Παράξενη μοίρα για έναν διανοούμενο που προορίζεται, μετά τον θάνατό του, να διαβαστεί και να μελετηθεί πάνω από όλα από ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό χώρο αυτόν της «ακροΔεξιάς». Ίσως ένας από τους λόγους για την έλλειψη επιτυχίας του έργου του Sombart στις τελευταίες γενιές είναι ο αντιακαδημαϊκός χαρακτήρας του, η προτίμησή του για μια μη ταξινομική μελέτη, η ψυχρή έκθεση γεγονότων ή υποτιθέμενων γεγονότων, μη αξιολογικό όπως θα έλεγε ο συνάδελφός του και αντίπαλος του Weber, αλλά αποτελείται από μια ισχυρή προσέγγιση, διαποτισμένη από ζεστασιά, εμποτισμένη με πάθος που ενδιαφέρεται για τις πιο ποικίλες πηγές, από την ιστορία μέχρι το χρονικό των εθίμων, από τη φιλοσοφία στον υλικό πολιτισμό μέχρι την εθνολογία και την πολιτιστική ανθρωπολογία. Ήταν ίσως ο τελευταίος μεγάλος της γερμανικής ιστορικής σχολής, που έδωσε τόσα πολλά σε κλάδους όπως η νομική, η φιλοσοφία, η οικονομία, η κοινωνιολογία, οι πολιτικές επιστήμες.
Ο “Αστός” που περιγράφει ο ίδιος είναι ο πρωταγωνιστής της ευρωπαϊκής ιστορίας των τελευταίων αιώνων, είναι αυτό το υποκείμενο του «άυπνου ακτιβισμού, ο καπιταλισμός, που κατά την ιστορική του κρίση γεννήθηκε «από τα βάθη της ευρωπαϊκής ψυχής». Η σχέση της φιγούρας του αστού με το καπιταλιστικό φαινόμενο είναι το επιστύλιο της σκέψης του «Είναι» μας, η φλόγα που ξεκίνησε τη φωτιά που άλλαξε το πρόσωπο του κόσμου μας. Στην αιώνια κατάσταση δυσαρέσκειας των αστών βρίσκουμε «το πνεύμα του Faust, το πνεύμα της ανησυχίας και του άγχους». Όταν αυτή η συνεχής αναταραχή, η ανεξάντλητη ένταση μεταξύ επιθυμίας και δράσης υπερβαίνει την καθαρή απληστία να αφοσιωθεί στην επίτευξη στόχων, στην ανίχνευση πόρων και δεξιοτήτων, γεννιέται η εταιρεία, ή μάλλον «το πνεύμα της καπιταλιστικής επιχείρησης». Εδώ ο μεγάλος Junger θα ήταν πιο επιθετικός και πιο ωμός. Είναι η πλήρης, η συγκεκριμένη συνειδητοποίηση της αστικής ψυχής της αρχής του 20 αιώνα, ηττημένης το 1968, την ημερομηνία γέννησης ενός νέου μοναδικού νεοκαπιταλιστικού, αντιαστικού πειράματος και εντελώς ξένο σε κάθε ηθική σκέψη.
Όπως ο Marx, έτσι και ο Sombart περιέγραψε την «τεράστια καταστροφική δύναμη όλων των παλαιών σχηματισμών», αλλά το έκανε με απογοήτευση, χωρίς να κάνει τον θαυμαστή του καταστροφικού μονοπατιού του παρελθόντος που ακολούθησε η αστική τάξη. Ξεκίνησε από τον Μεσαίωνα, από την εποχή των κομμούνων, από μια Ευρώπη που τη διέσχιζαν στρατοί αλλά και έμποροι, που μετέφεραν πιστωτικές επιστολές και κατέγραφαν τις δουλειές τους και τις συναλλαγές τους . Η πολιτιστική αποτελεσματικότητα του Sombart έγκειται στην ικανότητά του να ανακαλύπτει, από την κορυφή μιας τεράστιας πολυμάθειας που δημιουργήθηκε με χρόνια υπομονετικής έρευνας στη βιβλιοθήκη, τις διαφορετικές εκφράσεις του καπιταλιστικού πνεύματος στους διάφορους ευρωπαϊκούς λαούς και μετά στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη νέα δύναμη της οποίας αισθάνθηκε τον πρωταρχικό ρόλο. Ανέλυσε και έφερε στο φως επιπλέον οικονομικούς και συμπεριφοριστικούς παράγοντες, την ηθική ιδιοσυγκρασία των ατόμων και το περιβάλλον πολιτιστικό κλίμα, στο οποίο αφιέρωσε ένα ολόκληρο έργο, Πολυτέλεια και καπιταλισμός, οι διαφορετικές συμπεριφορές των λαών. Εξαιρετική είναι και η ικανότητά του να χρησιμοποιεί το έργο των μεγάλων του παρελθόντος, για παράδειγμα των γραμμάτων όπως ο Daniel De Foe και στη συνέχεια προσωπικοτήτων όπως ο Benjamin Franklin, περνώντας εύκολα από την πολύπλευρη αναγεννησιακή φιγούρα του Leon Battista Alberti στη βρετανική μεσαιωνική θρησκευτική παράδοση Beowulf μέχρι ένα μέρος του σκανδιναβικού έπους Edda.
Η εικόνα που σκιαγραφεί ο Sombart είναι εξαιρετικά σύνθετη, προβληματική και έχει επίγνωση της ανατρεπτικής δύναμης των φαινομένων που μελετά. Στο “ο Αστός” υπάρχει ένα αρχικό απόσπασμα που μας φαίνεται εμβληματικό της όλης προσέγγισής του: «ο προκαπιταλιστικός άνθρωπος είναι φυσικός άνθρωπος, ο άνθρωπος όπως τον έφτιαξε ο Θεός. Είναι ο άνθρωπος που δεν ισορροπεί στο κεφάλι, περπατώντας στα χέρια, αλλά στέκεται γερά στο έδαφος και διασχίζει τον κόσμο πάνω τους». Πιστεύουμε ότι από μόνο του αρκεί να εξηγήσουμε το σύμπαν του Sombart, τις προτιμήσεις και τις πεποιθήσεις του, εξηγώντας επίσης τον οστρακισμό με τον οποίο περιβάλλεται η φιγούρα του εδώ και δεκαετίες. Κάπως ;έτσι θυμόμαστε έναν μεγάλο αντιφιλελεύθερο της καθολικής μήτρας του 19ου αιώνα, του οποίου το έργο σίγουρα γνώριζε ο Sombart. Πρόκειται για τον Donoso Cortés (Ισπανός αντεπαναστάτης συγγραφέας, διπλωμάτης και καθολικός πολιτικός) που έλεγε: «οι φιλελεύθερες ουτοπίες δεν μπορούν να συμβιβαστούν με τους φυσικούς νόμους της ζωής, με τα δόγματα της καθολικής πίστης, με την ίδια καθημερινή πραγματικότητα». Η ουτοπία τελικά έχει γίνει πραγματικότητα, η φύση καταπολεμείται, αρνείται στις ρίζες της και ο Θεός είναι μια υπόθεση του σκοτεινού παρελθόντος, της παιδικής ηλικίας της ανθρωπότητας. Δεν κερδίζει τόσο η «Βεμπεριανή» απογοήτευση του κόσμου, αλλά η ανεξάντλητη δίψα για συσσώρευση, αλλαγή, διαλεκτικό υλισμό.
Το έργο του Sombart περιγράφει τις εποχικές αλλαγές στην ευρωπαϊκή ψυχή μελετημένες σε κάθε ένα από τα συστατικά τους, αποκαλύπτοντας αριστοτεχνικά κίνητρα και σκοπούς ενός φαινομένου, του καπιταλισμού, του οποίου το πνεύμα υλοποιήθηκε μέσω ενός συγκεκριμένου ανθρώπινου τύπου, του αστού, που έγινε πρώτα έμπορος και μετά επιχειρηματίας. Σύμφωνα με ορισμένους, το όριο της κατεργασίας του Sombart βρίσκεται στη διαισθητική – καλλιτεχνική φύση πολλών σελίδων, τόσο μακριά από την κάπως γκρίζα σοβαρότητα άλλων μελετητών. Ο τίτλος “Μεταφυσική του καπιταλισμού” μιας συλλογής των γραπτών του που εκδόθηκε από έναν μικρό αντικομφορμιστικό εκδοτικό οίκο, δεν ήταν χωρίς νόημα. Ο κεντρικός πυρήνας του έργου του παραμένει η ανακάλυψη της συγγένειας μεταξύ των σχέσεων παραγωγής καπιταλιστικού τύπου και της σύγχρονης κοινωνίας, θεωρούμενη ως μια παγκόσμια πραγματικότητα που αποτελείται από δομή, πολιτισμό, προσωπικότητα, κίνητρα και αξίες. Υπάρχει μια εκπληκτική σύγκλιση μεταξύ Sombart, Marx και Max Weber στο έδαφος των δομικών και λειτουργικών αντιφάσεων του καπιταλισμού και ακόμη περισσότερο στην ανακάλυψη της γραφειοκρατοποίησης των κοινωνικών σχέσεων και της ζωής που ξεπερνά τον καπιταλισμό και τον χθεσινό του αντίπαλο τον σοσιαλισμό, επενδύοντας και στους δύο. Αυτό που καθορίζει την πρωτοτυπία του Sombart είναι μάλλον η επιμονή στο «πνεύμα» του καπιταλισμού ή η συνοπτική ανάλυση των νοοτροπιών, των αξιών, των προσανατολισμών και των συμπεριφορών στη βάση του φαινομένου.
Η παγωμένη διάθεση του κοινωνικού επιστήμονα υποχωρεί εύκολα μπροστά στον ποιητή του πολιτισμού, όταν βεβαιώνει ότι ο καπιταλισμός γεννήθηκε από τα βάθη της ευρωπαϊκής ψυχής. Συνεχίζει έτσι: «το ίδιο πνεύμα από το οποίο προέκυψε η νέα επιστήμη και η νέα τεχνική δημιουργεί και τη νέα οικονομική ζωή. Είναι ένα γήινο και εγκόσμιο πνεύμα, ένα πνεύμα που έχει μια τεράστια καταστροφική δύναμη όλων των φυσικών σχηματισμών, των παλιών δεσμών, των αρχαίων εμποδίων, αλλά και ισχυρό γιατί είναι ικανό να χτίσει νέες μορφές ζωής, νέες καλλιτεχνικές και τεχνητές δημιουργίες. Ένα πνεύμα μάλιστα, ένα μακροχρόνιο «geist», που είναι το ίδιο με τον Φάουστ, το πνεύμα της ανησυχίας, του άγχους που πλέον εμψυχώνει τους ανθρώπους. Αυτό το ίδιο πνεύμα αρχίζει να κυριαρχεί και στην οικονομική ζωή. Σπάει τους φραγμούς της οικονομίας που τείνει να καλύψει την ανάγκη, βασισμένη στο μέτρο και την ισορροπία, στατική, βιοτεχνική και φεουδαρχική και σπρώχνει τους ανθρώπους στη δίνη της κερδοσκοπικής οικονομίας».
Σε αντίθεση με τον Weber, ο οποίος ανακατασκευάζει ψυχρά τις συνδέσεις του τεμαχισμένου καπιταλισμού με το νυστέρι του κοινωνικού παθολογου ανατόμου, ο Sombart εκφράζει μια ξεκάθαρη ηθική καταδίκη, αφού παράλληλα με το καινοτόμο πνεύμα του, βλέπει την υλική αρχή να αναπτύσσεται και να κερδίζει, το «αστικό πνεύμα» αφοσιωμένο να παραγγέλνει και να διατηρεί αυτό που ο επιχειρηματικός σκοπός κερδίζει και κατακτά. Υπάρχει επίσης μεγάλη απόκλιση με τον Weber στην κρίση για τις θρησκευτικές ρίζες. Αν για τον Weber ο καινοτόμος ρόλος συνδέεται με την προτεσταντική ηθική, η οποία καθαγιάζει την εργασία ως κλίση, αυτό είναι αντίθετα για τον Πρώσσο.Ένας εξελικτικός παράγοντας λόγω της επιμονής του στον ασκητισμό και τη θυσία, εκτός από τον Καλβινισμό στις εκδόσεις του στη Γενεύη και στη Σκωτία. Για τον Sombart από την άλλη, είναι ο καθολικισμός που ερμηνεύει καλύτερα την καθαρά κοσμική τάση για κέρδος, ακόμη και μέσα στο αριστοτελικό πλαίσιο της καταδίκης της τοκογλυφίας. Πέρα από τις αντιπαραθέσεις, η μεγάλη διαίσθηση ήταν αυτή του να δείξουμε και να κατανοήσουμε τα όρια μιας πολύ προηγμένης κοινωνίας από τεχνικής άποψης, αλλά αβέβαιης, εγωιστικά διχασμένης και χωρίς απώτερους στόχους.
Πολύ ενδιαφέρον είναι ένας προβληματισμός του Sombart που ξεκινά από την κριτική του μαρξισμού, αλλά μπορεί να διαβαστεί σήμερα από μια αντιφιλελεύθερη ματιά: «Θα ξεκινήσω την κριτική μου εξετάζοντας εκείνες τις θεωρίες που είναι ψευδείς, επειδή οι συγγραφείς τους πίστευαν ότι έθεταν επιστημονικά αποδεδειγμένες θέσεις και αντί αυτού πρότειναν ένα μεταφυσικό σύστημα. Μεταξύ αυτών τοποθετώ ολόκληρη σχεδόν τη φιλοσοφία της ιστορίας του Karl Marx, τον κοινωνικό του νατουραλισμό, την υλιστική (οικονομική) αντίληψη της ιστορίας, τον εξελικτικό του χαρακτήρα. Σίγουρα δεν αντιστοιχεί σε ένα γεγονός της εμπειρίας ότι η ανθρώπινη ιστορία είναι μέρος της φυσικής ιστορίας και ότι κυριαρχείται από φυσικούς νόμους. Πράγματι η εμπειρία καταδεικνύει την αμετάκλητη αυτονομία των νόμων του πνεύματος και των δημιουργημάτων του. Η εμπειρία μας διδάσκει ότι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να αποφασίζουν ελεύθερα και να συνάπτουν ή όχι συλλογικές σχέσεις παραγωγής με πλήρη επίγνωση. Η εμπειρία μας λέει ότι δεν είναι πάντα τα οικονομικά συμφέροντα, αλλά πιο συχνά άλλα συμφέροντα – θρησκευτικά, πολιτικά – που έχουν την πρωτιά στην ιστορία».
Σήμερα βρισκόμαστε στον θλιβερό θρίαμβο μιας παράλογης και αντιιστορικής αρχής. Ισχυρίζονται ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική» στην παρούσα κατάσταση πραγμάτων. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός θα ήταν δεδομένο της φύσης, η ανθρώπινη παρουσία στον κόσμο θα είχε ως σκοπό την ανταλλαγή αγαθών στην αγορά, το μόνο «λογικό» και άρα αυθεντικά ανθρώπινο περιβάλλον. Ζούμε τελικά μια τρέλα.
«Μπροστά σε αυτό το γεγονός, δεν υπάρχει κάποια δικαιολογία για την άποψη ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες οφείλουν την ίδια τους την ύπαρξη στους Εβραίους; Και αν είναι έτσι, πόσο περισσότερο μπορεί να υποστηριχθεί ότι η εβραϊκή επιρροή έκανε τις Ηνωμένες Πολιτείες ακριβώς αυτό που είναι—δηλαδή αμερικανικές; Γιατί αυτό που ονομάζουμε αμερικανισμό δεν είναι τίποτα άλλο, αν μπορούμε να το πούμε, από το αποσταγμένο εβραϊκό πνεύμα».